CHIN MIPHUN THAWHKEHNAK
Vawleicung pumpi minung hi miphun in Arian, Iberian, Negro le Mongoloid tiah pali ah an then. A donghnak mongoliod hi phun li ah an then than i Negrito, Mon-Chama, Thai-Shan le Tibeto-Burman tiah an ti. Hi Tibeto-Burman chungin pathum ah an vun then than i Pyu-Myanmar, Kanyan-Rakhai le Tet-Chin tiah an ti. Tet-Chin timi cu Chin miphun tinak a si i kannih Laimi zong cu Chin miphun kan si ve. Mogoliod timi cu 'Peking Cave' lungkua in a sem mi miphun tinak a si i (BC-2000) hlan tuanbia ah Asia nichuah thlanglei minung pawl hi, atu Tulukram chaklei khualipi 'Beijing Peking' hmun in duhsah te'n aa thekmi kan si ti asi. Amahbelte a tu chan minung pawl nih va zoh awk 'Mongolian Eden hmun' cu a um ti lo. Mongol siangpahrang *Genghis AD.1162-1227* nih Beijing khua a tuk lio ah khan Peking Cave hmun cu a hrawh dih cang ti asi. Tibeto-Burman miphun pawl an nehnang hlun bik hmun cu Tulukram Kansu peng Lanchou khua in Tao tiva kar (meng 50) vuakvel chung khi an sawh bik. Hi hmun 'Pein Chiakau' thlan chungin an hlaichar mi thilri pawl le lung hriamhrei pawl an zoh tikah Archealogy Survey pawl nih (BC-2000) chan lio thil asi ti an theih. Hi minung pawl hi BC-2000 chan lio Chinese record sining ah "Chiang miphun" an ti hna. Chiang timi cu 'Mi nunnuam' tinak asi i, a mahbelte kan theih cio a herhmi ah Shung pennak in Han pennak tiang Chiang miphun pakhat a ummi le AD-300 chuak Chiang miphun kha aa khat lo i an tuanbia aa dang pi an si. Chiang miphun tuanbia hi catlap in ka tial chun tikah a sau pah i a tawinak in cuup nolh lo ahcun caan a laak deuh caah hi-ti-hin ka tial. Chiang miphun pawl hi BC 1700-376 chan karlak chung ahcun Pennak a dirh lengmang ve ko nain an mah hnak thawng deuh nih an tuk hna lengmang i an tei peng hna ruangah an zam lengmang nakin Tibet-Yunan nitlak chaklei hmun an phan ti asi. Hi hmun ah caan sau nawn an um hnu cun Hrinphun min zong pathum ah an i then cang ti asi. A pakhatnak cu 'Yuch-Shi Chiang' an ti i a tu (Narga) hringsor tu ah zumh an si, A pahnihnak cu 'Wu-Tu Chiang' an ti i a tu (Thet le Kadu) hringsor tu ah zumh an si, A pathumnak cu 'Kung-Han Chiang' an ti i a tu (Kachin le Chin) hringsor tu a si an ti. Hi vial hi, Chin miphun kan thawhkehnak tuanbia tawi siseh law Chiang 'or' chin miphun pawl cu hmunhmafek khuar thiam loin sal-can tih ah Ramthar kawl dingin an zam peng ti asi.
BC-400 hrawng Chinese record siningah Pennak pathum a um i Shu pennak, Pa pennak le Chin pennak an si. BC -316 ah Shu le Pa cu pennak cuh in an buai tikah Chin nih a tuk hna i pennak a laak hna. Chin pennak chungin BC-246 ah 'Shih Huang Ti' cu siangpahrang a hung cang i hmasa bik ah a pawngkam ram tete a tuk hna i a tu Kyangtung le Vietnam ram tiang khin a pennak ah a luh dih hna. A changtu, Tulukram nitlak thlanglei tuknak caah tiah lam pemh ding a timh colh i a tu Tuluk- Nuchiang (salween) tiva zawh in Thengchung(Momien) tiang, Momien in Lishui(Waingmaw le Myitkyina) kar zawn pal in Irrawady tiva hnar Anshi(Mongkawng) tiang, Mongkawng in Manaw(Chindwin) tiva hnar tan in Hukong fiangrawn ah, Hukong fiang in Kamolo(Gauhati) tiang Lam a rak ser ter hna. Sihmanhsehlaw ShihHuangTi cu Siangpahrang a tuannak kum 36 ah a thi i ka langhter mi ral tuknak Lam cu Silk miphun pawl chaw zuarnak ding le ral zam pawl zawh awk tu ah a rung cang ti asi. Chin miphun pawl kan Pupa hna zong mah lam hin a tu Kawlram an rak lut tiah an tial. Hi tluk a thawngmi Chin pennak cu AD-24 ah Han pennak nih a hun tei caah Chin pawl cu an zam than i Mekhong tiva hnar tlangrawnphah an phan ti asi. I chinchiah awk ah, hi hmun an rak um lio ah thiamtah awk 'La' cin le La-her hi an rak thiam cang lai tiah an zumh. Cun rua-kha-tlak Laam zong hi, hi lio chan ah an rak ngeihmi a si lai a timi an tampi. Zei ruangah tiah cun "Li miphun" pawl an Laam ning le an venh-aih thilpuan zoh tikah Chin miphun he an rak um tti ko lai tiah a zummi an tam. Hi hmun an um lio AD-350 hrawng ah Buddish biaknak a hung lut i hnahnawhnak nganpi a chuah ruangah Chin pawl cu an zam than i Hukawng tlangphahrawn an phan an ti. Hi hmun an um lio ah Tangka(money) timi an hmuhtheih hmasa bik asi an ti. "Tangka' timi cu (Sanskrit holh) a si caah Sak miphun khualtlawng pawl he an rak i pulhtlawh kho cang tinak asi lai cu. I chinchiah awk ah Chin le Kachin an rak then lio caan hi AD-400 hrawngah asi men lai tiah zumh asi. An rak i thennak tuanbia cu Hnahcang kung saat 'or' haumi ziik-corh(dong khawt) manh ruangah ticu nan theih bal cio ko lai dah !
Chin miphun pawl Kawlram an phanh lio caan hi an tial ning aa dang cio i "Manshu 863:Chinese, Translated English 1961" cauk ah Popa um Chin pawl le Kyaukse um Mon pawl nih Tuluk an tuk tawn hna i an tei kho hna lo timi a um ruangah Manshu863 cauk record a rak tuahtu chan an zawt i AD 700 chan lio mi asi an ti. Mah lio caan i ral-doh khawh tiangin a thawng cangmi Chinmiphun hna cu khua an sernak kum 100 tal an si cang ko lai tiah an tuak hna. Cu-ti a si ahcun Chin miphun Kawlram an rak lut hi AD 600 hrawng lio siseh law aa dawh bik an ti. Kawl pawl Burmaram an lut hlan ahhin, a rak um ciami "Kantu or Kadu, Mon, Pyiu le Sqaw miphun" pawl an i dohnak tampi a um. Kawl pawl Burmaram an lut lio caan hi Chiang le Kantu an rak i doh lio asi. Chiang pawl an rak thawn deuh kha a hmuh caah Kawlnih Chiang hi a komh colh i tungechin-tangechin a tinak in Chin kan si a timi an um. Micheu nihcun Chin-min-set in aa pehzulh mi kan si ko an ti ve. Chin pawlnih Irrawady tiva ral Kantu pawl umnak *Tamanti khua* cu an tuk i an tei hna caah Lungpher (13ft) pe-hleithum sangmi an phun ti asi. Cucu kawl pawl nih Chinphaya: tiah min an bunh i a tu zongah hmuh khawh asi rih an ti. Hi Tamanti hmun in an hung lan i a tu Shwebo hrawngah sau nawn an bualcaam ta tiah an tuak. Shwebo an um lio thilri bulbeu kuaimi tete Carbon14 in an zoh tikah AD-800 lio thil asi an ti. Cun Shwebo hmun hin an hung lan than i a tu Sagaing le Mongwa hrawngah phu-hnih in khua an sa cang ti asi. Yuqubi AD-880 cauk ah Nan-cho pawl nih (Manaw river=Chindwin tiva) pawng um khua pawl a tuk hna i an dawi dih hna ti asi caah *hi lio caan hi, Asho-chin, Cho-chin pawl he kan rak i thencheunak hramthawk asi ko lai tiah an zumh. Ral ruangah zam timi cu hmun dangdang cio in an kal hna tikah a tu chaklei Laimi pawl hi cu Yeisacu leiah an kal i Oksa tlangin a tu *Kabaw valley* an phan ti asi. Kabaw timi cu Meitei miphun holh asi i a tu Kalay township le Tamu township hi a huap dih. Kabaw nelrawn ahcun umnak hmunhma an khuar cio hna i Laimi hi atu Thuma le Hnatchawng hrawngah, Zomi hi atu Kalaymyo penson veng hrawngah, Lushei 'or' Mizo pawl hi atu Khampat khua hrawngah an rak um hna ti asi. Hitluk hmun a remmi le cinthlaknak a thami hmun hi, kal taak riangmangin "Zeiruang ah hme Tlangram an panh duhnak sullam asi hnga..? timi kong" an tial ning aa dang cio. Zumh a um bikmi cu, Kum 400 chung nuam tei a rak tlongleng ciami Chin miphun hmunhma Kabaw nelrawnpi ah Shan miphun pawl an hung phan ve cang i cawhrup in khua an sak ti tikah Shan nih an pawnchuah hna caah asi lai ti hi pawm a nuam bik. Shan miphun Kabaw-rawn an phanh hi AD-1280 hrawngin an tuak i a tu 'Khampat khua' khi anmah min bunhmi asi, a hlan ahcun Khampat khua khi DuhLian khua an rak ti an ti. Shan pawl nih Chimi an pulhtlawh 'or' an hnursuan tuk hna ruangah a tu Zomi(Tidim) pawl hi hawihlan ah tlangram lei an panh i Cimnuai hmun AD-1300 zelzam ah an phan. AD-1374 in Kabaw Uk tu dingah Sawbua(mangbawi) KyiTaungNgio an hung phanh hnu in Shan nih Chin an zomhteih ning a zual-hma tuk cang i an temhtuar ning a zual chin lengmang tikah "salchia-nuntang, thihhri-khurhuat" in khua an sa ti asi. Curuangah Laimi le Mizo-Lusei pawl zong Kabaw nelrawn cu chuahtaak in tlangram lei an panh ve ti asi. Tlangram an panh lio ah hin mah le umnak zawn cio in an kal i hmaisa deuh le hmanung deuh in an pok hna ti asi. Mizo-Lusei pawl tlangram an phanhnak nehnang hlun bik hmun cu a tu Hualngo ram Seipi khua khi asi i minung nehnang chekhlatnak in an zoh tikah AD-1450 lio hrawng in an pom. Laimi tlangram an nehnang hlun bik hmun cu a tu Simpi khua khi asi i an zoh tik ah AD-1450 hrawng in an pom ve. Laimi Simpi khua i an rak um lio ah hin (Inn-800) an rak si an ti.Hi hmun in a tu *LAILUN* timi hmun hi an hun panh ti asi. Lailun lungkua le a pawngkam meng(5) vuakvel chung hi minung nehnang an chekhlat tikah AD-1560 hlan ah Minung nih an rak pal bal lo timi an theih. Kan Pupa pawl nih Lailun in kan ra an ti tawnmi kha, na *Pu chan* thuat zeizah tiang dah na theih ..? chankhat kum 25 in tuak chun te law,..!..LAILUN ah minung an phanh hrawnghrang kum lio he *na Pu le chan* tampi in aa thlau sual hnga maw .? Mirang nih Lairam a hun tuk kum AD.1890-96 lioah khan Lailun timi hi "LAIMI EDEN HMUN" ah an rak ruah bal mi asi.
Cauk relpiakmi- Lian H. Sakhong, The Origin OF The Chin
- Chawn Kio, History of the chin
- Elaisa Vahnie, Chin Origin
- B.Lalthangliana, INDIA&BURMA&BANGLADESH-A
- S.ZaPeng, History Of Lai 1981
- Dawt Sung, History Of Chin Resistance 1972
- Z.HengManga, Lai History (In Lai)
- History Of Hakha Baptist Churh 1908-2008
- Makazine Cahmai pawl
BRONO KHUK HEI
BC-400 hrawng Chinese record siningah Pennak pathum a um i Shu pennak, Pa pennak le Chin pennak an si. BC -316 ah Shu le Pa cu pennak cuh in an buai tikah Chin nih a tuk hna i pennak a laak hna. Chin pennak chungin BC-246 ah 'Shih Huang Ti' cu siangpahrang a hung cang i hmasa bik ah a pawngkam ram tete a tuk hna i a tu Kyangtung le Vietnam ram tiang khin a pennak ah a luh dih hna. A changtu, Tulukram nitlak thlanglei tuknak caah tiah lam pemh ding a timh colh i a tu Tuluk- Nuchiang (salween) tiva zawh in Thengchung(Momien) tiang, Momien in Lishui(Waingmaw le Myitkyina) kar zawn pal in Irrawady tiva hnar Anshi(Mongkawng) tiang, Mongkawng in Manaw(Chindwin) tiva hnar tan in Hukong fiangrawn ah, Hukong fiang in Kamolo(Gauhati) tiang Lam a rak ser ter hna. Sihmanhsehlaw ShihHuangTi cu Siangpahrang a tuannak kum 36 ah a thi i ka langhter mi ral tuknak Lam cu Silk miphun pawl chaw zuarnak ding le ral zam pawl zawh awk tu ah a rung cang ti asi. Chin miphun pawl kan Pupa hna zong mah lam hin a tu Kawlram an rak lut tiah an tial. Hi tluk a thawngmi Chin pennak cu AD-24 ah Han pennak nih a hun tei caah Chin pawl cu an zam than i Mekhong tiva hnar tlangrawnphah an phan ti asi. I chinchiah awk ah, hi hmun an rak um lio ah thiamtah awk 'La' cin le La-her hi an rak thiam cang lai tiah an zumh. Cun rua-kha-tlak Laam zong hi, hi lio chan ah an rak ngeihmi a si lai a timi an tampi. Zei ruangah tiah cun "Li miphun" pawl an Laam ning le an venh-aih thilpuan zoh tikah Chin miphun he an rak um tti ko lai tiah a zummi an tam. Hi hmun an um lio AD-350 hrawng ah Buddish biaknak a hung lut i hnahnawhnak nganpi a chuah ruangah Chin pawl cu an zam than i Hukawng tlangphahrawn an phan an ti. Hi hmun an um lio ah Tangka(money) timi an hmuhtheih hmasa bik asi an ti. "Tangka' timi cu (Sanskrit holh) a si caah Sak miphun khualtlawng pawl he an rak i pulhtlawh kho cang tinak asi lai cu. I chinchiah awk ah Chin le Kachin an rak then lio caan hi AD-400 hrawngah asi men lai tiah zumh asi. An rak i thennak tuanbia cu Hnahcang kung saat 'or' haumi ziik-corh(dong khawt) manh ruangah ticu nan theih bal cio ko lai dah !
Chin miphun pawl Kawlram an phanh lio caan hi an tial ning aa dang cio i "Manshu 863:Chinese, Translated English 1961" cauk ah Popa um Chin pawl le Kyaukse um Mon pawl nih Tuluk an tuk tawn hna i an tei kho hna lo timi a um ruangah Manshu863 cauk record a rak tuahtu chan an zawt i AD 700 chan lio mi asi an ti. Mah lio caan i ral-doh khawh tiangin a thawng cangmi Chinmiphun hna cu khua an sernak kum 100 tal an si cang ko lai tiah an tuak hna. Cu-ti a si ahcun Chin miphun Kawlram an rak lut hi AD 600 hrawng lio siseh law aa dawh bik an ti. Kawl pawl Burmaram an lut hlan ahhin, a rak um ciami "Kantu or Kadu, Mon, Pyiu le Sqaw miphun" pawl an i dohnak tampi a um. Kawl pawl Burmaram an lut lio caan hi Chiang le Kantu an rak i doh lio asi. Chiang pawl an rak thawn deuh kha a hmuh caah Kawlnih Chiang hi a komh colh i tungechin-tangechin a tinak in Chin kan si a timi an um. Micheu nihcun Chin-min-set in aa pehzulh mi kan si ko an ti ve. Chin pawlnih Irrawady tiva ral Kantu pawl umnak *Tamanti khua* cu an tuk i an tei hna caah Lungpher (13ft) pe-hleithum sangmi an phun ti asi. Cucu kawl pawl nih Chinphaya: tiah min an bunh i a tu zongah hmuh khawh asi rih an ti. Hi Tamanti hmun in an hung lan i a tu Shwebo hrawngah sau nawn an bualcaam ta tiah an tuak. Shwebo an um lio thilri bulbeu kuaimi tete Carbon14 in an zoh tikah AD-800 lio thil asi an ti. Cun Shwebo hmun hin an hung lan than i a tu Sagaing le Mongwa hrawngah phu-hnih in khua an sa cang ti asi. Yuqubi AD-880 cauk ah Nan-cho pawl nih (Manaw river=Chindwin tiva) pawng um khua pawl a tuk hna i an dawi dih hna ti asi caah *hi lio caan hi, Asho-chin, Cho-chin pawl he kan rak i thencheunak hramthawk asi ko lai tiah an zumh. Ral ruangah zam timi cu hmun dangdang cio in an kal hna tikah a tu chaklei Laimi pawl hi cu Yeisacu leiah an kal i Oksa tlangin a tu *Kabaw valley* an phan ti asi. Kabaw timi cu Meitei miphun holh asi i a tu Kalay township le Tamu township hi a huap dih. Kabaw nelrawn ahcun umnak hmunhma an khuar cio hna i Laimi hi atu Thuma le Hnatchawng hrawngah, Zomi hi atu Kalaymyo penson veng hrawngah, Lushei 'or' Mizo pawl hi atu Khampat khua hrawngah an rak um hna ti asi. Hitluk hmun a remmi le cinthlaknak a thami hmun hi, kal taak riangmangin "Zeiruang ah hme Tlangram an panh duhnak sullam asi hnga..? timi kong" an tial ning aa dang cio. Zumh a um bikmi cu, Kum 400 chung nuam tei a rak tlongleng ciami Chin miphun hmunhma Kabaw nelrawnpi ah Shan miphun pawl an hung phan ve cang i cawhrup in khua an sak ti tikah Shan nih an pawnchuah hna caah asi lai ti hi pawm a nuam bik. Shan miphun Kabaw-rawn an phanh hi AD-1280 hrawngin an tuak i a tu 'Khampat khua' khi anmah min bunhmi asi, a hlan ahcun Khampat khua khi DuhLian khua an rak ti an ti. Shan pawl nih Chimi an pulhtlawh 'or' an hnursuan tuk hna ruangah a tu Zomi(Tidim) pawl hi hawihlan ah tlangram lei an panh i Cimnuai hmun AD-1300 zelzam ah an phan. AD-1374 in Kabaw Uk tu dingah Sawbua(mangbawi) KyiTaungNgio an hung phanh hnu in Shan nih Chin an zomhteih ning a zual-hma tuk cang i an temhtuar ning a zual chin lengmang tikah "salchia-nuntang, thihhri-khurhuat" in khua an sa ti asi. Curuangah Laimi le Mizo-Lusei pawl zong Kabaw nelrawn cu chuahtaak in tlangram lei an panh ve ti asi. Tlangram an panh lio ah hin mah le umnak zawn cio in an kal i hmaisa deuh le hmanung deuh in an pok hna ti asi. Mizo-Lusei pawl tlangram an phanhnak nehnang hlun bik hmun cu a tu Hualngo ram Seipi khua khi asi i minung nehnang chekhlatnak in an zoh tikah AD-1450 lio hrawng in an pom. Laimi tlangram an nehnang hlun bik hmun cu a tu Simpi khua khi asi i an zoh tik ah AD-1450 hrawng in an pom ve. Laimi Simpi khua i an rak um lio ah hin (Inn-800) an rak si an ti.Hi hmun in a tu *LAILUN* timi hmun hi an hun panh ti asi. Lailun lungkua le a pawngkam meng(5) vuakvel chung hi minung nehnang an chekhlat tikah AD-1560 hlan ah Minung nih an rak pal bal lo timi an theih. Kan Pupa pawl nih Lailun in kan ra an ti tawnmi kha, na *Pu chan* thuat zeizah tiang dah na theih ..? chankhat kum 25 in tuak chun te law,..!..LAILUN ah minung an phanh hrawnghrang kum lio he *na Pu le chan* tampi in aa thlau sual hnga maw .? Mirang nih Lairam a hun tuk kum AD.1890-96 lioah khan Lailun timi hi "LAIMI EDEN HMUN" ah an rak ruah bal mi asi.
Cauk relpiakmi- Lian H. Sakhong, The Origin OF The Chin
- Chawn Kio, History of the chin
- Elaisa Vahnie, Chin Origin
- B.Lalthangliana, INDIA&BURMA&BANGLADESH-A
- S.ZaPeng, History Of Lai 1981
- Dawt Sung, History Of Chin Resistance 1972
- Z.HengManga, Lai History (In Lai)
- History Of Hakha Baptist Churh 1908-2008
- Makazine Cahmai pawl
BRONO KHUK HEI
